ΒΑΧΟΣ ΜΑΝΗΣ – Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ

        Ο Βαχός  -γραφικό χωριό σε ειδυλλιακό τοπίο, χαρά της γης την άνοιξη με τα νερά, το πλούσιο πράσινο και τα πολυποίκιλα λουλούδια να λαμποκοπούν στον ήλιο- ανήκει από γεωφυσική και ιστορική άποψη στη Κάτω Μάνη και βρίσκεται στο σημείο που αυτή συναντά τη Μέσα και Έξω. Το ανατολικά [εγγύς] του Σταυρού λαγκάδι είναι η πύλη της Μέσα Μάνης.

    Υπολογίζομε, επειδή έχει νεροπηγές, εύφορο έδαφος [κοιλάδα από τις ωραιότερες], είναι πέρασμα και περιβάλλεται από βουνά [για βοσκοτόπια], ότι κατοικήθηκε από παλαιούς χρόνους χωρίς να έχομε μαρτυρίες ως προς αυτή την άποψη [αν και είναι ανάμεσα στους αρχαίους οικισμούς Οίτυλο, Λας, Πύρριχο και γειτονεύει με τη βυζαντινή [Παλιά] Καρυούπολη].

   Κατά τη παράδοση οι πρώτοι κάτοικοι στην αγροτική περιοχή του     εμφανίσθηκαν μετά τη καταστροφή του Γυθείου και της Λας, δηλαδή στα τέλη του 4^ου μΧ αιώνα, προερχόμενοι από αυτές τις πόλεις  και αφού κατά  περιόδους κατασκεύασαν οικισμούς στις θέσεις, Παλιόχωρα της Κόζιας, Αϊδημήτρηδες  και Πλαγιάδες του Κοτράφου [επί του δρόμου Γυθείου-Αρεοπόλεως, πριν τη στροφή για Σταυρό, όπου  διασώζονται αρκετά ερείπια κατοικιών, το νεκροταφείο  και το αποξηραμένο πηγάδι του οικισμού τους] .

   Από τις Πλαγιάδες του Κοτράφου  μετακομίζουν [15^ος μΧ αιώνας] στη κορυφή του λόφου της Κοτρώνας επειδή, κατά τη παράδοση, επαναστάτησαν εναντίον του σκληρού άρχοντα Λάσκαρη που κατοικούσε στη Τσερατσιά  αλλά μάλλον η αιτία πρέπει να αναζητηθεί στους κινδύνους από τις επιδρομές των πειρατών και τη προσπάθεια Οθωμανικής διείσδυσης στην ενδότερη Μάνη [χωρίς να αποκλείεται η κίνησή τους να συνδυάζεται με ευρύτερη εξέγερση για τη φορολογία ή την επίλυση του αγροτικού ζητήματος, βλ Δήμου Μέξη, Οι Μάνη και οι Μανιάτες, σελ.224].

   Από τη Κοτρώνα θα υποχρεωθούν λόγω της στενότητας του εδάφους, των μεταξύ τους προστριβών, της απόστασης από τις πηγές και τα αγροκτήματά τους να εγκατασταθούν στη σημερινή θέση του οικισμού κοντά στη Βρύση και τις πηγές της Νεροδιαβασίας  [αν και αρκετοί μετακόμισαν στις εύφορες κοιλάδες του Χωσιαρίου όπου και απέκτησαν ή είχαν χωράφια].

  Μετά την εγκατάστασή τους στη σημερινή θέση δέχθηκαν εποίκους από το Κουλούμι της Μέσα Μάνης όπως, κατά την ιδία περίοδο, εποίκους δέχθηκε και η Σκάλα από το χωριό Τσόπακας.  Η Σκάλα [από το λατινικό Scala λόγω της ανάβασης που απαιτείται για τη προσέγγισή της] είναι επίσης παλαιότατος οικισμός που κατοικείτο πολύ πριν από τους παραπάνω εποίκους ενώ στην αγροτική περιοχή της υπήρχαν οι οικισμοί Καμπινάρια, Πόρος-Κουμαρίτσι, Παλιόπυργοι και Λιτρίβα.

  Το τοπωνύμιο Βαχός απαντάται στις πηγές το πρώτον, εξ όσων γνωρίζομε, το 1618, ως  Vacha και Παναγία Di Vacha, στο υπόμνημα προς Νεβέρ [όπου σημειώνεται και η Scalα]. Από τον Οθωμανό Εβλ. Τσελεμπή αναγράφεται [1670] Βόχα και από τον Νηφάκο [1798] Βαχός [αρσενικού γένους]. Η ονομασία, κατά τη παράδοση, αποδίδεται στον θεό Βάκχο ο οποίος δώρισε στους κατοίκους το αμπέλι και δίδαξε τη καλλιέργειά του.

    Kατά τη περίοδο 1480-1686 που το Οθωμανικό θηρίο επιχείρησε πολλάκις να εισβάλει στην ενδότερη Μάνη από το λαγκάδι του Φωκά [στενό από Φράγκα Νέας Καρυούπολης ως τη κοιλάδα του Βαχού] οι Βαχιώτες μαζί με άλλους Μανιάτες αμύνθηκαν και σε μία μάχη μεταξύ των οικισμών Γεωργακαράκου και Καλαποθαράκου, μέσα στο ρέμα, σκοτώθηκε ο Βαχιώτης καπετάν-Κωσταντάκης και προς τιμή του το ρυάκι ονομάσθηκε του Κωσταντάκη το ποτάμι [που βγαίνοντας από το λαγκάδι συνεχίζει τη πορεία του δυτικά της Νέας Καρυούπολης για να χυθεί στη Δίχοβα και είναι ο αρχαίος ποταμός Σκύρας]. Στην ίδια μάχη ή άλλη και στο μέρος εκείνο σκοτώθηκε και ο Οθωμανός Κάσσαρης και ο αγρός που έπεσε λέγεται ως σήμερα η λούρα του Κάσσαρη.                    

   Οι Βαχιώτες έλαβαν μέρος στην απελευθέρωση του κάστρου  Πασσαβά [1780] τη Δευτέρα της Λαμπρής και από τότε τηρούν κάθε χρόνο το έθιμο του Σταυρού. [Το πρωί της Δευτέρας του Πάσχα ο παπάς με τους επιτρόπους και τα παιδιά φωνάζοντας Κύριε ελέησον και ψάλλοντας το Χριστός Ανέστη επισκέπτονται τα σπίτια του χωριού και οι νοικοκυραίοι τους φιλεύουν πασχαλινά αυγά και κουλούρια τα οποία το απόγευμα εκθέτουν έξω από την εκκλησία σε ανοικτό πλειστηριασμό [δημοπρασία]. Πολέμησαν επίσης οι Βαχιώτες στη μάχη κάτω από το Τρικεφάλι [1770] και  στον αγώνα του ΄21 [με την Ανατολική λεγεώνα της Σπάρτης].

    Μετά τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους ο Βαχός για λίγο απετέλεσε ίδιο δήμο [Πυρρίχου], ακολούθως [1840] εντάχθηκε στον δήμο Καρυουπό-λεως  [προ του 1860 λειτούργησε το δημοτικό σχολείο Βαχού, το 1885 ιδρύθη το σχολαρχείο], το 1912 απετέλεσε ίδια κοινότητα [Πάνω και Κάτω Χώρα, Κληματσίνα, Πόρος-Κουμαρίτσι, Σκάλα, Τσερατσιά-Σταυρός, Αγριόλακκα [Ασημόλακκα], Βουρκός, [Βαχιώτικη] Κάλλιαζη, Λεΐτσα και Προγόνι], το 1994 εντάχθηκε στον δήμο Αρεοπόλεως, το 1998 στον δήμο Οιτύλου και από το 2011 υπάγεται στον  δήμο Ανατολικής Μάνης.

[Περισσότερα για την ιστορία του Βαχού, βλ. Σταύρου Πατρικουνάκου, Βαχός Μάνης, Συμβολή στην Ιστορία του, Αθήνα 1999].

Βαχός Μάνης. Oι μάχες Μανιατών και Οθωμανών στου Κωσταντάκη το ποτάμι και στη λούρα του Κάσσαρη

  Το ρυάκι που ξεκινά δυτικά των λόφων της Παλιάς Τσεροβάς και της Παλιάς Καρυούπολης,  κατεβαίνει στις Πλατανάρες, συνεχίζει, ίσια κάτω, δυτικά μεν αλλά συνεχώς στους πρόποδες της λοφοσειράς Κορφής τα ρείκια, στο ανατολικό άκρο όμως της κοιλάδας του Βαχού,  δηλαδή στα Προγόνια, Λεκάνια, Μουρτέες, Αμπέλια, μαζεύει,  τον χειμώνα, τα νερά της λεκάνης του Βαχού και περνώντας ανάμεσα στους χαμηλούς  λόφους, Ράχες, Γκίκες, Πλαγούτσι και Πατρικιάνικα, συναντά τον επαρχιακό δρόμο Γυθείου –Αρεοπόλεως, δίπλα στη λούρα του Κάσσαρη, κοντά στο ξεμόνι Ασημόλακκα [Αγριόλακκα] του Καλαποθαράκου και πριν από του Γεωργακαράκου, αυτό το ρυάκι, οι Βαχιώτες αποκαλούν του Κωσταντάκη το ποτάμι. Μπαίνοντας στο στενό και στο σημείο που παραπάνω σημειώνεται, που είναι και η αρχή  του λαγκαδιού, το ρυάκι περνά χαμηλά το Κεφαλόβρυσο, το ξεμόνι του Γεωργακαράκου, τις Λεκανάρες, τον Βουρκό του Λεβάκου, τη [Βαχιώτικη] Κάλλιαζη, του Πασά τη βρύση, τα Δεμοιριάνικα [Λαγκάδα], βγαίνει στη Φράγκα, συνεχίζει δυτικά της Νέας Καρυούπολης και χύνει τα νερά του στη θάλασσα της Δίχοβας. Αυτό το ποτάμι οι αρχαίοι καλούσαν ποταμό Σκύρα σε όλο το μήκος του και ιδία από τη Φράγκα και κάτω που έχει και το περισσότερο νερό. ‘’…Προελθόντι δε από του μνήματος [σσ του Λα] εκδίδωσιν εις θάλασσαν ποταμός, όνομα δε Σκύρας, ότι κατά τούτον ανώνυμον τέως όντα Πύρρος ο Αχιλλέως έσχε ταις ναυσίν, ηνίκα επί τον Ερμιόνης γάμον έπλευσεν εκ Σκύρου …’’ [Παυσανία Λακωνικά].

  Σε αυτό το στενό, από Καλαποθαράκου ως Φράγκα, που παλιά ονομαζόταν λαγκάδι του Φωκά, μήκους 1,5-2 χιλιομέτρων περίπου, κατά τη περίοδο 1480-1686, στα χρόνια δηλαδή που το εξαγριωμένο Οθωμανικό θηρίο επιχειρούσε να εισέλθει στα ενδότερα της Μάνης για να τη κυριεύσει, έγιναν πολλές μάχες μεταξύ Μανιατών και Οθωμανών. [Και μετά το 1715 πρέπει να έγιναν κάποιες μάχες εκεί καθώς οι Οθωμανοί επικοινωνούσαν με το κάστρο της Κελεφάς από το οποίο όμως  εκδιώχθηκαν πολύ ενωρίς και έτσι έκτοτε δεν ξαναπέρασαν το λαγκάδι ]. Το πόσες μάχες έγιναν [κυρίως μεταξύ των ετών 1480-1686] δεν είναι εύκολο να απαντηθεί. Η πιο εύκολη και ίσως αληθινή απάντηση είναι ότι έγιναν τόσες όσες και οι προσπάθειες [που πάντως ήσαν πολλές] των Οθωμανών να περάσουν το στενό και να φθάσουν στο Οίτυλο, το πλέον ισχυρό χωριό της Μάνης, η κατάκτηση του οποίου θα επέφερε και την υποταγή όλων των Μανιατών.

  Με βάση τις παραδόσεις όπως διασώθηκαν από τους συγχωριανούς μου στον Βαχό και στηριζόμενος και στο έργο του Απ. Δασκαλάκη [Η Μάνη και η Οθωμανική αυτοκρατορία κατά τη περίοδο 1453-1821] για μάχες μεταξύ Μανιατών και Οθωμανών στις κλεισούρες ‘’προ των πυλών του Οιτύλου’’, στην εργασία μου ‘’Βαχός Μάνης, Συμβολή στην Ιστορία του’’, 1999, κεφάλαιο 37, H παράδοση για την ονομασία του Κωσταντάκη το ποτάμι, σελ.57, 58 και 59, θεώρησα, σχεδόν ‘’συγκεντρώνοντας όλες τις μάχες σε μία’’ όπως ήθελε [ευλόγως κατανοητά] η παράδοση των συγχωριανών μου, ότι μία σημαντική σύγκρουση Μανιατών και Οθωμανών έγινε το 1685 εκεί στο ρέμα, ανάμεσα στα ξεμόνια Καλαποθαράκου και Γεωργακαράκου για την οποία και γράφω. ‘’ Όταν οι Οθωμανοί αντελήφθησαν ότι επίκειται η πολιορκία του κάστρου της Κελεφάς από τους Ενετούς και τους Μανιάτες εζήτησαν βοήθεια από τον διοικητή του Μυστρά … Πράγματι εστάλη μεγάλη δύναμη επί κεφαλής της οποίας ετέθη ο αιμοσταγής Κάσσαρης, φόβος και τρόμος όλης της περιοχής… Στο στενό όμως μεταξύ Γεωργακαράκου και Καλαποθαράκου, επί του σημερινού αμαξωτού δρόμου Γυθείου-Αρεοπόλεως και στο σημείο μάλιστα που ορίζουν δυτικά ο λόφος Πλαγούτσι,  νότια  τα Πατρικιάνικα και βόρεια το Κεφαλόβρυσο, είχε οχυρωθεί δύναμη Μανιατών … προκειμένου τον εμποδίσει να προελάσει.  Ο Κάσσαρης θεώρησε προσβολή την αξίωση των Μανιατών ‘’να γυρίσει πίσω’’ και απαίτησε άμεση εκκένωση του στενού απειλώντας διαφορετικά ολοσχερή καταστροφή της περιοχής. Αλλά οι Μανιάτες του δήλωσαν ότι είναι αποφασισμένοι να μη του επιτρέψουν τη διέλευση. Ακολούθησε λυσσαλέα και πολύωρη ή [μάλλον] πολυήμερη μάχη στην οποία έλαμψε η ανδρεία και το στρατηγικό δαιμόνιο του καπετάν-Κωσταντάκη από τον Βαχό και στην οποία μάχη έλαβαν μέρος και οι προστρέξαντες απελευθερωτές του κάστρου της Κελεφάς έτσι που το πεδίο της μάχης εκτεινόταν από Βουρκό έως Αγριόλακκα. Οι νεκροί [εκατέρωθεν] υπερέβησαν τις δύο χιλιάδες και … ο ίδιος ο αιμοβόρος Κάσσαρης [τον οποίο μία παράδοση  θέλει γενίτσαρο] εφονεύθη και ο αγρός όπου έπεσε νεκρός  ονομάσθη  ‘’η λούρα του Κάσσαρη’’ και ως σήμερα έτσι είναι γνωστή. Αλλά και οι ΄Ελληνες είχαν πολλούς νεκρούς. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονταν και οι Βαχιώτες, Κωσταντάκης, Λέος ή Λεός ή Λος, Μποζίκης, Χιουρίκος, Κομνηνός, Καραμάης και άλλοι. Οι Βαχιώτες θρήνησαν τους νεκρούς τους και τους απέδωσαν τιμές ονομάζοντας διάφορα μέρη με το όνομά τους. ΄Ετσι το ρυάκι … προς τιμή του γενναίου Κωσταντάκη ονομάζεται του Κωσταντάκη το ποτάμι… Για τον ίδιο λόγο διασώθηκαν [ή έστω απόδειξη της υπάρξεώς τους ως προσώπων αποτελούν και] τα τοπωνύμια του Λέο ή Λο η λάκκα, τα Μποζιάνικα, τα Χιουριάνικα, οι Κομινές, οι Καραμάηδες κλπ.’’.

    Όμως εκ των υστέρων, μετά δηλαδή τη συγγραφή της ιστορίας του χωριού μου, διάβασα μία γραπτή και παλαιότερη μαρτυρία υπό τον τίτλο    ‘’ Επίκρισις της περί Μάνης και των κατοίκων αυτής διατριβής’’ του Ν. Λάσκαρη [Κομνηνού-Στεφανοπούλου], δικηγόρου στη Κωνσταντινούπολη [για τους εκεί ομογενείς] της 20-9-1886, ‘’Αυτοτελώς εκδοθέν φυλλά-διον’’ από το τυπογραφείο Λακωνία το 1886, το οποίο διασώζεται στη βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων και στο οποίο σημειώνεται. ‘’… Ο δ΄εγγονός του ρηθέντος Νικηφόρου Κομνηνού, Στέφανος, ήτο ο τρίτος Πρωτόγερος της Λακεδαιμονίου Γερουσίας, εις την εποχήν του οποίου Τουρκικός στρατός εισήλασεν εις την Λακωνικήν και έφθασε μέχρι των πυλών Οιτύλου εν τη θέσει αγρόν [Λουρίον] του Κάσσαρη παρά τω οποίω εγένετο μάχη κρατερά διαρκέσασα δύο ημερονύκτια της 7^ης και 8^ης Σεπτεμβρίου 1537 έτους. Ο Στέφανος ενίκησε  κατά κράτος τους Τούρκους εντός της 8^ης Σεπτεμβρίου, ημέρας της γεννήσεως της Θεοτόκου, ης επεκαλέσθη … την μεσιτείαν κατά την μάχην δια να τύχη της θείας αρωγής, ταχθείς να κτίση ναόν του Υψίστου εις τιμήν της μνή-μης της γεννήσεως, ον τω όντι και έκτισεν εις τα εξοχικά αυτού κτήματα και είναι ο σωζόμενος ήδη εν τω Μοναστηρίω Στεφανοπούλων…’’.

 Τη παραπάνω μαρτυρία θεωρώ σημαντική για τη χρονολογία μίας μάχης στο ρέμα του Κωσταντάκη και τη λούρα του Κάσσαρη το έτος 1537.

  Και βέβαια διερωτώμαι αν μπορώ να συνδέσω το γεγονός αυτό επειδή έγινε στις 8 Σεπτεμβρίου και με την [ενοριακή] εκκλησία Γεννήσεως της Θεοτόκου  Βαχού που κτίσθηκε το 1895 στη θέση όμως παλαιότερης ερειπωμένης. [Δηλαδή  η παλιά εκκλησία ίσως να κτίσθηκε το πρώτον  μετά τη μάχη στο ρέμα του Κωσταντάκη και από ευγνωμοσύνη των Βαχιωτών για το νικηφόρο αποτέλεσμα όπως έγινε με το Μοναστήρι των Οιτυλιωτών και πιθανόν [γιατί στοιχεία δεν υπάρχουν] η εκκλησία να έγινε αιτία ονομασίας [και σύστασης] του εκεί οικισμού [σημερινή θέση Βαχού] σε Παναγία di Vacha, καθόσον, υπολογίζω, το 1537 ο Βαχός να ήταν στη κορυφή του λόφου της Κοτρώνας].

  Όμως το βέβαιον είναι ότι στο λαγκάδι του Φωκά έγιναν πολλές μάχες σε διάστημα περίπου διακοσίων ετών [και το 1480 και το 1537 και το 1685 και σε άλλους χρόνους πχ όπως σημειώνει ο Δασκαλάκης ‘’το 1686 ο σερασκέρης της Πελοποννήσου με 10.000 πεζούς και 2.500 ιππείς εισέ-βαλε αιφνιδίως εις την Μάνη εκ του Μυστρά διασκορπίσας δε τους εις τας διαφόρους κλεισούρας φυλάσσοντας επολιόρκησε το κάστρο της Κελεφάς’’] και πολλοί Βαχιώτες και Μανιάτες  σκοτώθηκαν εκεί και ενδεχομένως οι παραπάνω μνημονευθέντες Κωσταντάκης, Μποζίκης, Λεώς, Καραμάης, Κάσσαρης κλπ να μη σκοτώθηκαν στην ίδια μάχη αλλά σε διαφορετικούς χρόνους και απλώς η παράδοση τους έβαλε όλους μαζί. Έτσι εξαιτίας της έλλειψης πηγών αλλά και του μεγάλου χρονικού διαστήματος που πέρασε η παράδοση ασφαλώς όπως διασώθηκε δεν μπορεί να είναι ακριβής.                                                                        

   Αδιάφορα όμως από το πόσες μάχες έγιναν, πότε ακριβώς έγιναν, πόσοι ήσαν οι νεκροί και ποίοι ενίκησαν, είναι αδιαμφισβήτητο ότι μάχες πολλές έγιναν εκεί και κατά συνέπεια χρέος  και καιρός είναι οι Βαχιώτες αλλά και ο δήμος Ανατολικής Μάνης γιατί στη μάχη έλαβαν μέρος και άλλοι πλην Βαχιωτών Μανιάτες να ανεγείρουν στο μέρος εκείνο, επί του δρόμου Γυθείου-Αρεοπόλεως, ένα απλό πετρόκτιστο μνημείο σε ανάμνηση των πολλών μαχών και στη μνήμη όσων έπεσαν και πολέμησαν εκεί για την ελευθερία του τόπου μας. [Και κάθε χρόνο, στις 8 Σεπτεμβρίου, να γίνεται μία τελετή στο χώρο των μαχών αφού βεβαίως προηγουμένως ανοιχθεί ο δρόμος από τα Αλώνια ως το ρέμα του Κωσταντάκη και τη λούρα του Κάσσαρη].

   Αυτό το λαγκάδι ας μου επιτραπεί να το ονομάσω στενό των Μανιάτι-κων Θερμοπυλών, γιατί εκεί πολλάκις ανακόπηκαν ή  εφθάρησαν οι Οθωμανοί και πολλές φορές περιορίσθηκε η ορμή τους  ή καθυστέρησαν ή δεν επιτράπηκε η είσοδος τους στην ενδότερη Μάνη.

  Για αυτό και το σημείο εκείνο δεν μπορούν οι Μανιάτες και ιδία οι Βαχιώτες να το προσπερνούν αδιάφοροι. Άλωστε κάθε μέρα σε κάθε Μανιάτικο νεκροταφείο κάποια ή πολλές μαυροφορεμένες ανάβουν το καντήλι του νεκρού συγγενή τους. Για τους πολυάριθμους νεκρούς στο στενό, δίπλα στου Κωσταντάκη το ποτάμι δεν υπάρχει μνήμη και τιμή;                                                   

                                                           

                                                                       

                                                Σταύρος Πατρικουνάκος
                                                   Δικηγόρος